آزادی مطبوعات، در کلام ِ امام موسی صدر

آزادى ، حقِ روزنامه‏نگار است، كه جامعه‏اش بايد به او پيشكش كند. آزادى خدمتى است به روزنامه‏نگار تا كار خود را به انجام رساند، و خدمتى است به جامعه تا همه چيز را بداند. صيانت از آزادى ممكن نيست مگر با آزادى. آزادى، بر خلاف آنچه مى‏گويند، هرگز محدودشدنى و پايان‏يافتنى نيست. در حقيقت، آزادىِ كامل عينِ حق است. حقى است از جانب خدا كه حدى بر آن نيست.

در پاسداشت آزادی، ادیان در خدمت انسان، ص 25

منبع : وبلاگ جام حکمت

تصاویری از امام موسی صدر در میان مردم محروم لبنان

منبع : موسسه امام موسی صدر

رويه امام موسی صدر، اخلاق‌مداری بود

امروز به امام موسي صدر نياز داريم؛ چون در واقع به انسان‌هاي اخلاقي نيازمنديم. جامعه‌ي ما به اخلاق‌مداران نياز دارد تا با اخلاق خود در دل مردم و نخبگان نفوذ داشته باشند. 


عضو معاونت پژوهشي موسسه‌ فرهنگي ـ تحقيقاتي امام موسي صدر، گفت: اخلاق‌مداري، انسان‌محوري و تطابق اين دو مقوله با يكديگر توسط امام موسي صدر، ايشان را به جايگاهي رساند كه امروز مي‌بينيم.

به گزارش خبرنگار سياسي خارجي خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، مهدي فرخيان طي سخناني در همايش «طلوع ناتمام» كه شب گذشته به مناسبت سي‌وسومين سالگرد ربوده شدن امام موسي صدر در حسينيه ارشاد برگزار شد، تصريح كرد: تاسيس مجلس اعلاي شيعيان لبنان، تاسيس آموزشگاه پرستاري، تاسيس هنرستان صنعتي جبل‌عامل، تاسيس جنبش امل، تاسيس حركه‌المحرومين و ارتقاي سطح اجتماعي شيعيان لبنان از جمله مهم‌ترين دستاوردها و اقدامات امام موسي صدر در فاصله‌ كمتر از 20 سال حضور در لبنان بود.

وي در ادامه به بيان ويژگي‌هاي امام موسي صدر پرداخت و افزود: امام موسي صدر متعلق به خاندان مشهور و اصيلي بود. او با علوم حوزوي و دانشگاهي به طور همزمان آشنايي داشت. نسبت به منطقه و لبنان از شناخت بالايي برخوردار بود و با درك واقعيات و مقتضيات زماني توانسته بود نسبت متوازني ميان سنت و تجدد برقرار كند. از سوي ديگر ضمن تحمل آراي ديگران به انجام كار تشكيلاتي اعتقاد داشت.

اين عضو معاونت پژوهشي موسسه‌ امام موسي صدر، خاطرنشان كرد: او هيچ‌گاه منصب رسمي در دولت لبنان نداشت اما در ميان سران كشورهاي عرب به قدري صاحب نفوذ بود كه اختلافاتي نظير مناقشات سوريه و مصر، اختلافات مقاومت و مصر و اختلافات ميان ياسر عرفات و سوريه با وساطت او حل شد.

فرخيان، اخلاق‌مداري، انسان‌محوري و تعامل اين دو مقوله با يكديگر را سه ضلع يك مثلث در انديشه و رفتار امام موسي صدر برشمرد و ادامه داد: رويه امام موسي صدر از لحظه‌ ورود به لبنان، اخلاق‌مداري بود. اين امر بايد زاييده نوعي نگرش باشد و اين نگرش، همان جايگاه انسان در انديشه‌ امام موسي صدر است. او يك روحاني كاملا انسان‌مدار است، منتهي نبايد او را اومانيست دانست. نگاه او به كرامت انساني است و انسان‌محوري بنيان تمام رفتارهاي اوست.

وي ميثاق جنبش امل را مانيفست تفكر امام موسي صدر دانست و اظهار كرد: امام موسي صدر از جمله نادر افرادي است كه همان‌طور رفتار مي‌كند كه مي‌انديشد.

اين عضو معاونت پژوهشي موسسه امام موسي صدر، گفت: امروز به امام موسي صدر نياز داريم؛ چون در واقع به انسان‌هاي اخلاقي نيازمنديم. جامعه‌ي ما به اخلاق‌مداران نياز دارد تا با اخلاق خود در دل مردم و نخبگان نفوذ داشته باشند.

منبع : ایسنا

پیام تبریک وقیحانه ی رحیمی به لیبی در سالروز ربوده شدن امام موسی صدر

رحیمی ، معاون اول دولت دهم

معاون اول رئیس‌جمهور در پیامی به نخست وزیر لیبی، روز ملی این کشور را تبریک گفت.

به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی ریاست‌جمهوری، محمدرضا رحیمی معاون اول رئیس‌جمهور در پیامی به نخست وزیر لیبی، با تبریک فرا رسیدن روز ملی این کشور، بهره‌گیری از پیوندهای مشترک دو ملت را برای بسط و تعمیق هرچه بیشتر روابط مورد تاکید قرار داد.

متن پیام محمدرضا رحیمی بدین شرح است: 

بسم الله الرحمن الرحیم 

جناب آقای البغدادی علی المحمودی دبیر کمیته عمومی جماهیری عربی لیبی 

السلام علیکم و رحمه الله و برکاته 

صمیمانه ترین تبریکات خود را به مناسبت فرا رسیدن روز ملی لیبی ابراز می‌کنم. 

ضمن تاکید بر تعهدات و پیوندهای دینی، فرهنگی و تاریخی میان جمهوری اسلامی ایران و جماهیری عربی مردمی اشتراکی عظمای لیبی، امیدوارم با بهره‌گیری از این پیوندها موجبات بسط و تعمیق هر چه سریع‌تر روابط دو کشور فراهم گردد. 

از خداوند متعال، سلامتی و موفقیت جنابعالی و بهروزی و نیک بختی ملت برادر لیبی را مسالت دارم.

به گزارش خبرآنلاین این پیام در حالی منتشر می شود که انتقاداتی به دولتهای پیشین و دولت نهم و دهم درباره پیگیری موضوع امام موسی صدر مطرح است.

خاتمی نزدیکترین اشخاص به سیره امام موسی صدر است

دکتر سلمان صفوی در گفتگو با شرق  / 

چکیده : باید سانسور بر چیده شود... جامعه چند صدائی به رسمیت شناخته شود.... رسانه‌ها آزاد شوند.... کسی بخاطر اندیشه‌اش زندانی نگردد و از حقوق اجتماعی محروم نشود.... حقوق شهروندی رعایت شود.... حاکمیت نوکری مردم را بکند.... رشوه و فساد و دروغ و تزویر بر چیده شود.... مردم پس از سی سال از انقلاب شاهد جامعه ای مبتنی بر عدالت وقسط و آزادی و معنویت باشند.

روزنامه شرق،علیرضا خامسیان: گفت‌وگو با دکتر سید سلمان صفوی پیرامون سیره و روش امام موسی صدر به این دلیل از اهمیت برخوردار است که وی سال‌ها چه قبل از انقلاب و چه بعد از انقلاب در لبنان بوده و از نزدیک با شخصیت امام موسی صدر آشنا است.سلمان صفوی که برادر فرمانده سابق سپاه است اکنون در لندن زندگی می‌کند. وی رئیس “مرکز بین المللی مطالعات صلح” و سر‌دبیر “مجله بین المللی دیپلماسی صلح عادلانه” است. صفوی در این مصاحبه می گوید که امام موسی صدر بر اساس فهم عمیق و سلیم از معارف اسلامی سفیر اسلام رحمانی در مقابل اندیشه خشن، بسته و خشک مذهبی بود.

با توجه به وضع اسفبار شیعیان پیش از حضور امام موسی صدر در لبنان، ایشان چند اقدام مهم را در چهار محور، اقتصادی، سیاسی، نظامی و تربیتی در لبنان آغاز کردند. به نظر شما در نگاه ایشان کدام یک از این محورها اولویت بیشتری دارد و در صدر فعالیت‌های اجتماعی ایشان قرار دارد؟

در آن سالها این فقیر از طریق استاد شهید محمد منتظری در پایگاههای فلسطینی درجنوب لبنان حضور داشتم و در بیروت، صور، صیدا، نبطیه و … با برادران فلسطینی و لبنانی از گروههای فلسطینی، لبنانی، سنی، شیعه، دروزی، مسیحی، ناصریست، سوسیالیستها، الفتح ، امل و… گفت‌و گوهای متنوع سیاسی، فرهنگی ونظامی داشتم. آنچه که به وضوح برایم مشخص بود در “هویت چند پارچه لبنان” بدون تاکید بر هویت مذهبی و سیاسی شیعیان امکان دفاع از حقوق آنها وجود نداشت. در آن موقع برخی گروههای فلسطینی مبارز و لبنانی منتقد ایجاد جنبش امل بودند ولی برای دفاع از حقوق شیعیان چاره‌ای بجز تاسیس سازمانی فرهنگی، سیاسی و نظامی مستقلی نبود و ضرورت منطقی ایجاد چنین تشکلی تاکید بر هویت مستقل شیعیان لبنان در “جامعه موزائیکی لبنان” می بود که امام موسی صدر این کار را انجام داد.

با توجه به سیره سیاسی امام موسی صدر می‌توان ”اصل گفت‌وگو“ را ردیابی کرد. جمع ”گفت‌وگو و مقاومت“ را در نگاه امام موسی صدر چگونه ارزیابی می‌کنید؟

امام موسی صدر دانش وسیعی از اسلام اصیل داشتند ایشان فلسفه، عرفان و فقه اسلامی را در سطح عالی می‌دانستند و از جانب دیگر شناخت عینی از مشکلات منطقه و معادلات جهانی و منطقه‌ای داشتند. لذا بر اساس تعالیم اسلامی اولویت اول ما در ارتباط با دیگران گفت‌و‌گو و مفاهمه است و در مقابل دشمن عنود که حاضر به مفهمه و مصالحه نیست و اقدام به تجاوز و تعدی مسلحانه به حقوق مردم می‌کند چاره ای غیر از مقاومت برای یک زندگی و جامعه عزتمند باقی نمی‌ماند و ایشان بر اساس چنین منطقی عمل می‌کردند. امام موسی صدر فرد ماجراجوا و هرج و مرج طلب نبودند بلکه یک مصلح اجتماعی و اصلاح طلب اصیل بودند که بر اساس تعالیم اسلام عزیز و مقتضیات زمان و مکان اندیشه و عمل میکردند به تعبیر دیگر امام موسی صدر”حکیم مجاهد” بود.

با توجه به فضای خاصی که در زمان امام موسی صدر در حوزه‌های علمیه حکمفرما بود و از نگاه برخی حوزویان، بخشی از رفتارهای ایشان مثبت ارزیابی نمی‌شد که از جمله تحصیل در دانشگاه، سخنرانی در کلیسا، برخی دیدارها و گفت‌وگوها با شخصیت‌های فکری، اجتماعی و سیاسی و برخی نظرات و اجتهادات ایشان… و همه اینها در حالی بود که رابطه ایشان با مراجع نجف و قم هیچ‌گاه سرد و قطع نشد و همواره حمایت بسیاری از علما و مراجع طراز اول پشتوانه حرکت‌های اجتماعی ایشان بود. این رفتارهای دوگانه با شخصیت ایشان را چگونه تحلیل می‌‌کنید؟

اساس و جوهره شخصیت برجسته امام موسی صدر حقایق متعالی تشیع اثنی عشری بود. فهم او از مقتضیات زمان و مکان حاصل تحصیلات دانشگاهی و سفرهای بی شمار و گفت‌و‌گوهای متنوع زیاد با اشخاص و احزاب و نهادهای مختلف منطقه‌ای و بین المللی بود. جمع این دو دانش و ضرورت عمل صالح برای تغییر شرایط اجتماعی اسباب اندیشه و رفتار عصری امام موسی صدر بود که هماهنگ با تعالیم اسلام عزیز و نیازهای جامعه لبنان بود. لذا دو گانگی در شحصیت ایشان نبود. در وجود متعالی امام موسی صدر هرچه بود فقط اسلام بود و درد مردم و مسئولیت اجتماعی و روحی مجاهد و آزاده.

نقش امام موسی صدر در احیاء اسلام رحمانی تا چه میزان بود؟

شاکله شخصیت متعالی امام موسی صدر فلسفه و عرفان بود که او را تبیدیل به حکیم قرن بیستمی کرده بود. لذا او مظهر جمع اسم جمال و جلال الهی بود و جمالش بر جلالش غلبه داشت. اسم رحمان صفت امام حضرت حق است و عالم اصیل اسلامی علی العموم حامل رحمانیت حضرت حق می‌باشد. لذا ایشان بر اساس فهم عمیق و سلیم از معارف اسلامی سفیر اسلام رحمانی در مقابل اندیشه خشن، بسته و خشگ مذهبی بود. این نوع فهم از اسلام وحسن اخلاق برجسته ایشان اسباب موفقیتهای ایشان در تبیین تشیع شد.

اولویت اصلی امام موسی صدر مردم بودند یا سیاستمداران، یعنی به عبارت دیگر بستر فعالیت‌های ایشان سیاسی بود یا اجتماعی؟

امام موسی صدر عالمی مصلح، سیاستمدار و مجاهد بود که بنا بر مقتضیات زمان و مکان بر اساس تعالیم اسلامی عمل میکرد. او دل به خدا تسلیم کرده بود و درد مردم را داشت و از پایگاه مردمی با سیاستمداران جهت مصالح ملی و اسلامی حشر و نشر داشتند. لذا بستر فعالیتهای ایشان اجتماعی بود و حتی هدف ایشان نیز ایجاد یک جنبش اجتماعی بود نه آنکه صرف یک جنبش سیاسی. وی در وهله اول یک مصلح اجتماعی بود و بعد بالضروره سیاستمدار نیز شدند.

امام موسی صدر در زمان حضور دو دهه‌ای خودش در لبنان، به چه اقدامی برای شیعیان این منطقه دست زد که در گذشته نبود و امری بدیع به نظر می‌رسید؟

همه کارهایی که ایشان کردند نو بود. اما هویت بخشی به شیعیان، تشکیل مجلس اعلای شیعیان و جنبش امل از کارهای بسیار بدیع و ماندگار ایشان است.

آیا طرحی هم برای نظام سیاسی ایده آل داشتند؟

بله،نظامی سیاسی ایده آل ایشان نظامی بود که در آن به اسم مذهب، ملیت، حزب و طبقه به مردم ظلم و اجحاف نشود. مردم زندگی عزتمندانه‌ای داشته باشند و روشنفکران، هنرمندان و عالمان بتوانند آثار و اندیشه‌های خود را بدون ترس از زندان و داغ و درفش و سانسور و صف طولانی مجوز نشر به جامعه معرفی کنند. و در میدان دیالوگ فهمها و اندیشه‌های مختلف مردم مختار انتخاب راه خود باشند.نه آنکه عده‌ای بخواهند با ضرب وشتم و زندان وتوبیخ مردم را به زور روانه بهشت نمایند. نظام سیاسی ایده‌آل ایشان تظامی رحمانی- معنوی بود که مردم به اختیار خود بر اساس تعالیم و عمل صحیح علما و سیاسیون به سوی جامعه برین توحیدی حرکت می‌کنند.

بعد از امام موسی صدر، آیا نگاه سیاسی ایشان نسبت به شیعیان لبنان ادامه یافت؟

جنبش مقاومت ادامه یافت و به صورت تکامل یافته‌تر در حزب الله تجلی یافت. شیعیان بر اساس سنگ بناهای محکمی که امام موسی صدر با مجاهدت بنا نهاد امروز از وضع عزتمندی در لبنان برخوردارند و مظهر اقتدار و مقاومت اسلامی می‌باشند.البته جنبه‌های فلسفی و دیالوگی ایشان کمتر در لبنان امروز استمرار یافته است.

فکر می کنید در داخل ایران سیره و روش امام موسی صدر از سوی روحانیون دنبال می‌شود و چه توصیه‌ای در این زمینه دارید؟

به نظر من در ایران در وهله اول شهید آیت الله بهشتی نزدیکترین شخصیت به اندیشه و منش امام موسی صدر بود و امروز نیز رئیس جمهور سابق ایران و معمار گفت‌و‌گوی تمدنها حجت الاسلام والمسلمین سید محمد خاتمی نزدیکترین شخصیت به سیره سلیم و متین امام موسی صدر است.

در زمانی که امام موسی صدر این کارهای بدیع و ماندگار و عزت بخش را انجام دادند، یک فرد تنها و بدون حکومت و دولت و منابع مالی عظیم بودند. اما با فکر نو و اسلام رحمانی و فهم عینی از شرایط جهانی و منطقه‌ای و نیازهای انسان و جامعه امروز توانستند جنبشی نوینی را سازماندهی کنند و حیات بخش و عزت بخش شد و تاریخ را در مسیر جدیدی قرار دادند.

شایسته است امروز که ما حکومت، دولت، منابع عظیم مالی، کارشناس و نیروی نظامی قوی داریم بتوانیم اسلام را در اندیشه و عمل به اسلوبی به جامعه، جوانان و جهانیان معرفی کنیم که هر روز سوار شدگان به قطار انقلاب اسلامی بیشتر شوند و نه کمتر. شکاف طبقاتی از میان برود. دایره خودی‌ها وسیع شود نه تنگ. مصالح ملی در تصمیمات حاکم باشد نه منافع گروهی. نقد فرا جناحی باشد نه حزبی. حرمت پیش کسوتان انقلاب رعایت شود. سانسور بر چیده شود. جامعه چند صدائی به رسمیت شناخته شود. رسانه‌ها آزاد شوند. کسی بخاطر اندیشه‌اش زندانی نگردد و از حقوق اجتماعی محروم نشود. حقوق شهروندی رعایت شود. حاکمیت نوکری مردم را بکند. رشوه و فساد و دروغ و تزویر بر چیده شود. و مردم پس از سی سال از انقلاب شاهد جامعه ای مبتنی بر عدالت وقسط و آزادی و معنویت باشند.

امروز دیگر نمی‌شود پس از سی سال از تشکیل حکومت دینی شعار تحویل مردم داد. باید کار خالصانه و علمی برای بهبود شرایط زندگی مردم انجام داد و این مهم نیازمند به کار گیری خرد جمعی، تفکر علمی، واقع بینی، مصالحه اجتماعی و اسلام رحمانی می‌باشد. ملت در وهله اول انتظار دارند که روحانیت پیش قراول اصلاحات فکری، اجتماعی و سیاسی بر اساس تعالیم نجات بخش اسلام ناب محمدی و راه امام خمینی باشند. عقب نشینی، سکوت و گوشه گیری روحانیت از تحولات اجتماعی و راه انقلاب اسلامی به هیچ وجه پذیرفته نیست. و هر کس چنین کند بی شک به بیراهه رفته است. ما در شرایط حساس فعلی نیازمند آن هستیم که با امید و توکل بر خداوند قادر راه آزادی، استقلال و جمهوری اسلامی را با متانت، صبر و بصیرت محکم و استوار پی گیری کنیم.

سخنرانی فرزند امام در لبنان : تنها راه حل، آزادی امام است

(متن سخنراني آقای سيدصدرالدين صدر، فرزند امام موسی صدر در نشست «امام صدر و مقاومت» در صور، ششم شهریور ۱۳۸۹)

برادران و خواهران، فرزندان امام صدر سلام عليكم و رحمت الله

از اينكه از خانواده امام صدر براي سخنراني در اين گردهم‌آيي دعوت كرده‌ايد متشكرم. اميدوارم كه اين نشست فكري كه به بررسي انديشه‌ها و روش و منش امام صدر اختصاص داده شده است با موفقيت انجام شود. علي رغم اهميت موضوع اين نشست اجازه بدهيد عجز خود را از اينكه درباره امري مهم سخن گويم و امر مهمتر را رها كنم. نه به جهت اينكه سخن از امام و مقاومت سخت است، كه او مؤسس اين مقاومت است، و نه به جهت اينكه سخن گفتن در حضور دانشمندان و محققين گرانقدر و فرزندان امام دشوار است كه من در ميان نزديكان امام و دوستداران او هستم، و نه به جهت اينكه سخت گفتن از مقاومت و جامعه مقاوم لازم نيست بلكه بسيار هم مهم است... اما در زمانه‌اي كه امام علي عليه‌السلام آنرا اينگونه توصيف مي‌كند «گويندگان حق اندك و عاملان به حق ذليل» خانواده امام چاره‌اي جز فرياد زدن از درد‍‍‍‍‍ِ ظلمي كه بر سر امام صدر و دو همراهش شيخ محمديعقوب و آقاي عباس بدرالدين آمده و هنوز هم مي‌رود و هنوز هم در بند و محروم از آزادي هستند. همچنين چاره‌اي جز فرياد زدن از احجافي كه در حق قضيه ربودن آنان شده است. اين ظلم را فرزندان اين كشور از همه طوائف مرتكب شدند همچنين همه دولت‌ها در دوره‌هاي مختلف و قوه قضائيه و همه مسئولين حتي پيروان امام صدر از 31 اوت 1978 تا به امروز همين ظلم را روا داشته‌اند. اينها همه و همه قدرت فكر كردن و بيان را از من گرفت.

عزيزان، اين سه بزرگوار افرادي پيش از ده سال لبناني بوده‌اند اما بيش از سي و دو سال است كه در زندان‌هاي قذافي اسير هستند. صداي امام صدر و شيخ محمد يعقوب و عباس بدرالدين را مي‌شنوم كه از پشت ميله‌هاي زندان فرياد مي‌زنند: آيا كسي نيست كه ما را ياري كند؟ آيا كسي نيست كه ما را آزاد كند؟ آيا هيچ مسؤولي سراغ ما را نمي‌گيرد؟

خانواده‌هاي آنان نيز مي‌پرسند آيا اين است وفاداري به ارزش‌هاي انساني؟ به تعاليم الهي، به حق، به عدالت، كجاست آموزه‌هاي امام صدر درباره دفاع از محرومين و مظلومين؟ آيا او به ما نياموخت «آنكه در مقابل حق سكوت مي‌كند شيطاني لال است»

حضار گرامي

بيست و چهار ماه است كه قاضي تحقيق پرونده آقاي سميح الحاج حكم خود را صادر كرده است، حكمي كه به تأييد دادستان وقت‌ آقاي عدنان عضوم و همچنين دادستان فعلي آقاي سعيد ميرزا رسيده است. همچنين قاضي احكام جلب هم در حق متهمان صادر كرد.

چرا هنوز «مجلس عدلي» جلسه محاكمه آنها را تشكيل نداده است؟ چرا هنوز احكام جلب آنها را به اجرا نگذاشته است.

چرا دولت لبنان هنوز تعهد خود را كه در بيانيه وزراي خود درج كرده انجام نداده است؟

خانم‌ها آقايان بار ديگر اعلام مي‌كنم:

۱- امام صدر و دو همراهشان آقاي شيخ محمديعقوب و آقاي عباس بدرالدين هنوز اسير و زنداني قذافي‌اند و قذافي تنها مسئول اين آدم ربايي و زنداني كردن آنها و محروم كردن آنان از آزادي است. او تنها مسؤول دروغ‌ها و گمراه كردن‌ها است.

۲- تنها راه حل اين قضيه، آزادي امام و دو همراه و ياورش هست نه معمايي براي حل داريم و نه مسايل پنهاني براي كشف شدن. و هر گونه صحبت ديگري خطر بزرگي بر سلامتي آنان است و به تبرئه مجرم كمك مي‌كند و حقيقت را پنهان و مسؤوليت را ضايع مي‌كند.

از توجه شما متشكرم. موفق باشيد.

والسلام عليكم و رحمت الله و بركاته 

چشمانت سبز بودند ...

آل طاها ، کلمه / 

تعارف چرا!؟ سیاست ایرانی ، دین را به کام خیلی ها تلخ کرده است. بدتر از آن این سیاست افسار بریده، صدر و ذیل زندگیمان را آن چنان گرفته است که خودمان را هم فراموش کرده ایم . شما را کاری ندارم . خودم را می گویم . یعنی باید سالروز ناپدید شدن امام موسی صدر باشد تا همین چند کلمه را هم به یادش بگویم ؟! شرمم باد .

از دولت فخیمه توقعی نمی رود که لبخندهایش را با قذافی دیده ایم و دعوت هایش را شنیده ایم . اصلاً بر این دولت حرجی نیست که مدیون اوست به تبریک مضاعف و مفتون اوست به تشابه بسیار.

باز هم انتظاری نیست که مراسمی برایش بگیرد و به یادش بیاورد که این روزها برگزاری مراسماتی از این دست ، از فرط امنیت !! ناممکن شده است . دولت کریمه ، همان به ، که برای ایرانیان خارج نشین مراسم بگذارد و سبوهایش را همان جا بشکند و پیمانه هایش را همان جا بریزد و میلیاردهایش را همان جا خرج کند !

از آن گذشته، مگر همین تاریخ نگار دولت (سید حمید روحانی) نبود که چهل سال پیش در نجف و در منزل حسن روحانی امام موسی صدر را عامل صهیونیست و مزدور آنان خوانده بود؟ و مگر همین عریضه نویس دولت نیست که امروز یاران امام را به همین الفاظ و همین کلام جیره خوار صهیونیست می خواند.

اصلاً اینان را با امام موسی صدر چکار؟ که حکایت اینان با امام، حکایت سرهنگ و فرهنگ است. این معمم های عبوس و این منادیان خشونت و این اسلام سرهنگی کجا و آن روحانی خوش سیما و آن منادی وحدت و آن اسلامی فرهنگی کجا ؟

گله ای اگر هست از کسانی است که دل در گروه امام دارند و به راه امام زنده اند و به اندیشه ای امام آزاداند. میان این همه دل تنگی و اسیر، مبادا اسیر غریبمان را را فراموش کنیم که آزادی ما در بند اندیشه ی اوست.

***

چهل و چهار سال پیش، بیروت، مراسم هفتمین روز شهادت کامل مروه روزنامه نگار لبنانی . « مطبوعات محرابی است برای پرستش خدا و خدمت به انسان ها». سخنرانی این گونه آغاز می شود . سخنران ادامه می دهد :

“… برادران، مطبوعات از مهم ترین میدان های جهادی و از برجسته ترین عوامل تکوین انسان مدنی است. این جایگاه والا وظایفی در قبال جامعه بر عهده اصحاب مطبوعاتی می گذارد، همان طور که وظایفی در قبال اینان بر عهده جامعه می نهد. وظیفه اینان در قبال جامعه جهت دهی، روشنگری و خیرخواهی مخلصانه و بی شائبه است. حق آنان بر جامعه نیز همان برخورداری از آزادی و پشتیبانی و تامین امکاناتی است که او را از فساد و انحراف مصون بدارد.

برادران، آزادی برترین ساز و کار فعال کردن همه توانایی ها و ظرفیت های انسانی است. هیچ کس نمی تواند در جامعه محروم از آزادی خدمت کند، توانایی هایش را پویا و موهبت های الهی را بالنده سازد. آزادی یعنی به رسمیت شناختن کرامت انسان و خوش گمانی نسبت به انسان حال آنکه نبود آزادی یعنی بدگمانی نسبت به انسان و کاستن از کرامت او. کسی می تواند آزادی را محدود کند که به فطرت انسانی کافر باشد.فطرتی که قرآن می فرماید: «فطرت الله التی فطرالناس علیها»

آزادی حق روزنامه نگار است، که جامعه اش باید به او پیشکش کند. آزادی خدمتی است به روزنامه نگار تا کار خود را به انجام رساند و خدمتی است به جامعه تا همه چیز را بداند. صیانت از آزادی ممکن نیست مگر با آزادی….”

سی و چهار سال پیش، چهل روز از درگذشت دکتر شریعتی گذشته است و کمترین مراسمی برای دکتر برگزار نشده است . از طرفی ساواک و از طرفی دیگر روحانیان مخالف با دکتر ، زیر تیر تهمت های مضاعف ، کسی پیش قدم می شود و « پشت دکتر چون کوه می ایستد ». بیروت میزبان چهلم دکتر است و به اعتبار سخنران و صاحب عزا ، اینجا مراسم باشکوهی برقرار است و سخنران با شکوهتر از همه می گوید :

” اگر خیر شیعه‌ را می‌خواستند چرا دکتر شریعتی‌ را کشتند؟ اگر خیر شیعیان‌ و خدمت‌ علمای‌ دین‌ را می‌خواستند چرا طالقانی‌ را زندانی‌ کردند؟ چرا علما و متفکران‌ بزرگ‌ مسلمان‌ را در ایران‌ و به‌ دست‌ ساواک‌ زندانی‌ می‌کنند؟ اطلاعات‌ ایران‌ است‌ که‌ صفوف‌ شیعه‌ را پاره‌پاره‌ می‌کند و مردم‌ را به‌ زندان‌ می‌اندازد و وجود ما را به‌ خطر انداخته‌ است‌. آنها می‌خواهند برای‌ ما خطی‌ انتخاب‌ کنند که‌ ما آن‌ را نمی‌پذیریم‌

ما به‌ هیچ‌ وجه‌ اجازه‌ نخواهیم‌ داد که‌ مردان‌ کوچکی‌ که‌ جز پول‌ فضیلتی‌ و چیزی‌ در اختیار ندارند وارد خانه‌های‌ ما شوند و صفوف‌ مذهبیِ ما را پراکنده‌ کنند و در هر گوشه‌ای‌ رهبری‌ ومحوری‌ بسازند. ما به‌ هیچ‌ وجه‌ این‌ روش‌ را نمی‌پذیریم‌ و با آن‌ مبارزه‌ خواهیم‌ کرد. آنها کسانی‌ هستند که‌ سعی‌ می‌کردند علی‌ و حسین‌ را بکشند و آنها را از حقوق‌ خود محروم‌ کنند. آنها نمی‌خواهند ما در این‌ راه‌ گام‌ زنیم‌ و به‌ این‌ دلیل‌ سعی‌ کردند مردم‌ را گمراه‌ کنند. اگر ما هیچ‌ امتیازی‌ جز ادراک‌ و تشخیص‌ اوضاع‌ روزانة‌ خود، که‌ به‌ نام‌ اجتهاد در تاریخ‌ معروف‌ است‌، نداشتیم‌، کافی‌ بود تا توطئه‌ و سِحر آنها در ما اثر نکند. بنابراین‌، مزدوران‌ خارجی‌، حتی‌ اگر عمامه‌ بر سر داشته‌ باشند، و حتی‌ اگر امام‌ نامیده‌ شوند، باید به‌ جهنم‌ بروند؛ به‌ جهنم‌ فساد و به‌ جهنم‌ پول‌ و به‌ جهنم‌ دشمنان‌ علی‌ و حسین‌. اگر آنان‌ به‌ شیعه‌ علاقه‌مند بودند، روحانیان‌ بزرگ‌ و شخصیتهای‌ مبارز را در زندان‌ نمی‌کشتند، صدها هزار زندانی‌ در زندان‌ نداشتند. ما به‌ هیچ‌ وجه‌ نمی‌توانیم‌ این‌ روش‌ را بپذیریم‌.ما دراینجا به‌ دکتر شریعتی‌ احترام‌ می‌گذاریم‌ زیرا دکتر شریعتی‌ یک‌ مبارزِ نمونه‌ و نمایندة‌ یک‌ مبارزة‌ اصیل‌ و عظیم‌ است‌ و به‌ همین‌ علت‌ نیز تسلی‌ می‌یابیم‌ زیرا فکر دکتر شریعتی‌ در بین‌ ما درخشان‌ است‌ و فکر دکتر شریعتی‌ افکارِ مبارزِ جهان‌ را در هر جا که‌ باشند به‌ دور یکدیگر جمع‌ کرده‌ است‌…”

سی و چند سال پیش. لبنان . کلیسای مارمارون در بوشریه را به آتش کشیدهاند و سرقت کرده اند و بر تخته سیاه مدرسه کلیسا، نوشته اند : ” لا اله الا الله” . این حادثه منطقه را متشنج کرده و فضای بسیار مسمومی علیه شیعیان و مسلمانان ایجاد شده است . همان روز ، در گوشه ای دیگر از بوشریه قرار است مسجدی ساخته شود . مسلمانان فراوانی برای کمک به مسجد جمع شده اند . غوغا ی جمعیت با دیدن سخنران آرام می شود و سخنران این گونه آغاز می کند :

“کلیسای مامارون را به آتش کشیده اند . امروز می‌خواهیم پول جمع کنیم، اما هر چه جمع شود برای ساختن این مسجد و کلیسای مارمارون نصف می‌کنیم!”

این سخنرانی ها ، بیشتر از آن است که در این مجال بیایند و این سخنران مشهورتر از آن است که اینجا معرفی شود . نام این سخنرانی ها را هم هر چه می خواهید انتخاب کنید رواداری ؟ تحمل ؟ وحدت ؟ حقوق بشر ؟ آزادی مطبوعات ؟ پلورالیسم ؟ بهترنیست که به اعتبار نام سخنران ، به اعتبار امام موسی صدر ، نامش را اسلام رحمانی بگذاریم. غیر از این است ؟

***

نهم شهریور هشتاد و نه. میان مرور خاطرات و نوشته و سخنرانهایش ، پسرم را صدا می زنم. عکس هایش را یکی یکی نشان می دهم . نمی شناسدش. حق دارد . شروع می کنم به گفتن از او. از زندگی اش از خاطراتی که از او خوانده ام . به ماجرای سیگار کشیدن پسرش و نحوه ی برخورد امام با او که می رسم ، بچه ام کیف می کند. می پرسد اگر روزی شما هم من را در حال سیگار کشیدن ببینید ، همین برخورد را می کنید ؟ یعنی شما هم برایم یک بسته سیگار می خرید ؟ سرم را به نشانه ی مثبت تکان می دهم . آرامش را در صورتش می بینم. ادامه می دهم و باز هم برایش از رفتار امام می گویم. ماجرای آنتیبای بستنی فروش را.  بستنی فروشی مسیحی که کنار بستنی فروشی مسلمان دکان داشت و بستنی فروش مسلمان به مردم می گفت از این نخرید مسیحی است و نجس. آنتیبا نزد امام صدر می رود و می گوید این همسایه مسلمان با تبلیغ علیه من کار مرا کساد کرده و مردم دیگر از من بستنی نمی خرند و امام روزی بعد از نماز جمعه به همراه چند نفر دیگر به دکان بستنی فروشی مسیحی می رود و بستنی می خورد. اینجا که می رسم ، با شوق عجیبی می پرسد : واقعیت داره بابا؟ مشتاقانه جواب می دهم بلی پسرم. افسانه نیست ، خیلی هم دور نیست.  کنجکاوی می کند: الان کجاست ؟ امام را می گویم. برق نگاهش آشناست. تحمل نمی کنم . سرم را پایین می اندازم . ماجرای ربودن امام را تعریف می کنم.

« بالاخره زنده است یا نه ؟» پسرم می پرسد .

« زنده است بابا ، حتماً زنده است». جواب می دهم . مطمئن و محکم . طوری که باورش بشود . طوری که باورم بشود .

باز هم می پرسد: پس چرا کسی سراغش را نمی گیرد ؟ چرا کاری برایش نمی کنید ؟… وای اگر برگردد ! راستی با ماست یا با اونا ؟ ممکنه اینجا هم بگیرنش ؟

کم می آورم . خودم را می زنم به اون راه . عکسش را بهانه می کنم : ببین بابا ، چه خوش تیپ و خوش قیافه اس .چشم هاشو نگاه کن بابا . دخترش جایی برایش نوشته نوشته: چشم هایت سبز بودند. آیا هنوز همان قدر سبزند؟

و امام هنوز زنده است ...ـ

مهرداد شادنیا ، کلمه /
نهم شهریور ۱۳۵۷ … ، ۳۲ سال از ناپدید شدن امام موسی صدر می گذرد.  ۳۲ سال گفتنش آسان است. می دانی فرزندش چگونه می شمارد؟

“روزهای اول فکر می کردیم فقط چیزی به تاخیر افتاده. اول از دفترت و دوستانت در لبنان سراغت را گرفتیم. ما هنوز فرانسه بودیم و تو هم قرار بود بیایی آنجا. چون مامان بستری بود و قرار جراحی داشت. شماره هتلت در لیبی را گرفتیم. به وزارت خارجه تلفن زدیم. کسی جواب درستی نمی‌داد. نمی دانم چرا از سفارت سراغت را نگرفتیم. نمی دانم اگر گرفته بودیم الان فرقی می کرد یا نه. این را می دانم که خیلی جوان و نادان بودم. ۲۲ سالم بود و هیچ وقت فکر نکرده بودم که اگر تو نباشی چه کار باید کرد؟ هیچ وقت فکر نکرده بودم ممکن است از یکی از این سفرهای شرق و غرب که به امید بهبود جهان، رنج رفتنش را می کشی ، برنگردی. تو همیشه آن قدر مطمئن و توانا به نظر می آمدی که کسی خیال نمی کرد روزی بایست برای تو کاری کرد. آنکه همیشه در خطر بود تو بودی و آنکه همیشه کاری می کرد هم تو بودی. تو قرار بود کشته شوی، تو دشمن داشتی، تو خیانت دیده بودی، تو دروغ شنیده بودی، تو تنها بودی، اما آنکه قرار بود بایستد و کم نیاورد هم تو بودی. ما در این بازی نبودیم. تو همیشه بین ما و فاجعه ایستاده بودی. انگار اینها رازهای دردناکی بودند که مال تو بودند و تو برای برملا نکردنشان تعهدی داده بودی.”

فرزندش می شمارد ۱۱۶۸۱ روز ، ۱۱۶۸۲ روز، ۱۱۶۸۳ روز … او روزانه می شمارد … و هنوز پدر نیامده است.

جاده های جنوب لبنان، در پیچ تپه های مشرف به دریا، و یا مشرف به کوه های عامل، تو را به دل روستاهای کوچکی می بَرد که یک سویش مسجد می بینی، و سوی دیگرش کلیسا. مسجد و کلیسایش اما، مجلل نیستند. فقط کمی بزرگتر از خانه ها هستند. اما باید از ماشین پیاده شوی و در روستا قدم بزنی تا بفهمی نانوا مسلمان است و بقال مسیحی. تا ببینی مجسمه ی کوچک مریم را آویخته شده از پنجره ای، در حالی که از پنجره ی همسایه اش صوت قرآن می آید. باید در روستا قدم بزنی تا ببینی عکس های کهنه ی امام موسی صدر را، چه درون قابی آویخته در پشتِ دَخل بقالی، و چه چسبیده بر دیواری در نانوایی. تبنین که جای خودش را دارد. شهریست در دل کوه های عامل، با شهروندان مسیحی و شیعه. و صور، که شهرِ امام بود. شهری که در آن زندگی می کرد، نماز جمعه می خواند. در کلیسایش خطبه می خواند. و فکر و ذکرش محرومان ِ شهر صور بود.

شهر صور زیباست. اما خالی از اوست. … و هنوز موسی صدر نیامده است.

عکس های امام آویخته شده بر اینجا و آنجا کم کم رنگ می بازند. پوسیده می شوند. سالها گذشته است. دیگر نسل جوان، کمتر او را می شناسد. جز نامی، و شنید ِ خاطره ای از زبان ِبزرگترها. اما اندیشه ی امام است که به این شهرها زندگی داده است. آن اندیشه ای که امروز کودکان ِ مسیحی و مسلمان را در مدرسه ها، کنار هم می نشاند. همبازی هم می کند.اندیشه ای که فراتر از یک فرقه ی خاص بود و همه ی مردم لبنان را شامل می شد. اندیشه ای که می گفت : “لبنانِ فردا، سرزمین صلح و فرصت های برابر است. جایی که ارزشها و آزادی ساکن است”ـ

امام را رهبر جنبش محرومان لبنان می خواندند. آنان که به دنبال آبادانی و خلاصی از محرومیت بودند. آنان که قربانی جنگ داخلی بودند. و امام براشان، پیام آور صلح بود و دوستی. رنگارنگ بود چون رنگ های مذاهب در لبنان. مردم لبنان با اندیشه ی او، شب و روز ِ دوران جنگ داخلی را گذرانند. با افزارِ او، صلح طلبان، دست دوستی به سوی جنگ طلبان دراز کردند. با پیام برابری ِ او، به نبرد با نابرابری های قومی مذهبی شتافتند. حال آنکه امام در میانشان نبود … و هنوز امام نیامده است.

“اگر دایی ِ تو در لبنان می بود، من اینطور آواره نمی شدم و به اینجا (فرانسه) نمی آمدم.” این، درد و  دل ِِ امام خمینی با پسر خواهر امام موسی صدر (صادق طباطبایی) است. امام خمینی، تازه به فرانسه آمده بود. چند ماه پیش از آن، زمانی که امام موسی صدر هنوز پل ارتباطی بین جهان عرب بود، به عنوان یک ایرانی، از نفوذش برای سلب حمایت دول عرب از رژیم شاه تلاش می کرد. او به امام خمینی پیام داده بود که شرایط را برای تشرّف ایشان به مکه، و دیدار با برخی از سران کشورهای عرب، مهیا می کند. ایده ی گسترش دامنه ی جنبش انقلابی ایران را در سر می پروراند. و امین ِ امام خمینی بود. … انقلاب ایران پیروز شد. … و هنوز موسی صدر نیامده است.

ایشان روند انقلاب را پیش‌بینی می‌کرد و تحلیل می‌نمود. سپس اضافه کرد که من عازم لیبی هستم و در پی این هستم که این سه جناح، یعنی سوریه، لیبی و مصر را به یکدیگر نزدیک کنم. اعتقاد ایشان این بود که نزدیک شدن این سه کشور، در انقلاب ایران تاثیر دارد – از خاطرات آیت الله طاهری خرم آبادی

در این وانفسای نکبت، ترسم که بیاید، و اصحاب کهف وار، ایران را دیگر گونه ببیند.  دولتیان را چونان قذافی ببیند. شیفتگان خدمت را تشنگان قدرت ببیند. آنان که اندیشه ی او را بر نتافتند و اندیشه اش را ربودند. آنان که تمامیت خواه بودند و امام، سدّ راهشان بود. و آنان که مشتاقانه قذافی را در آغوش می کشند، آن وزیر خارجه و آن رئیس دولت، قذافی را، متهم درجه ی اول ِ ربودن ِ امام موسی صدر را، در آغوش می کشند. می نشینند و از دیپلماسی خارجی و روابط دوجانبه می گویند! چنان که فرزندان امام، و دوستداران او، مات و مبهوت می مانند. نامه ی فرزندان امام موسی صدر را به مراجع خواندم. بیانیه ی دوستدارانش را نیز، که هر دو در اعتراض به تحکیم روابط دولت نهم و دهم با قذافی بود. سفر متکی به لیبی، و شائبه ی معامله بر سر پرونده ی ربوده شدن امام . و این بود شاه بیت آن نامه ها و بیانیه ها:

“بر سر هر کسی که بخواهد چنین معامله ای کند فریاد می زنیم.”

مگر نه این که امام خمینی تا واپسین روزهای حیاتش، پیگیر مساله ی امام موسی صدر بود؟ مگر نه این که در پاسخ به اظهار تمایل قذافی به سفر به ایران، گفته بود :” قذافی به ایران بیاید. اما به همراه موسی صدر بیاید” . بر پیگیری های بی نتیجه ی دولت های پس از امام خمینی هم نقدها وارد است. اما این اصرار بر عدم پیگیری در دولت نهم، برای بسیاری، پذیرفتنی نبود. اما در دولت دهم پذیرفتنی شد! چون از پرده برون افتاد سرّ خدعه ! … قذافیان ِ دولتی ِ  ایران، چرا پیگیر سرنوشت دشمنان ِ فکری خود باشند؟ اندیشه ی امام، در ذهن قذافیان ِ‌ تمامیت خواه راه ندارد … با مخیله ی شان سازگار نیست … با مکتبشان بیگانه است … ازو بدشان می آید! از سخن گفتن ازو بدشان می آید! از یادآوری نامش بیزارند! بیزار! چرا پیگیر سرنوشتش باشند؟ چرا برای خویش ایجاد دردسر کنند؟ قذافیان ِ ایران، با فرزندان بهشتی چه کردند؟ با بیت خمینی چه کردند؟ دیگر فرزندان ِ امام که مظلوم ترند. یاران ِ امام، همه رفتند. مگر که خودش بیاید. کوهی باشد که مظلومان بر آن تکیه کنند. مانند ِ همیشه … و هنوز امام نیامده است.

و هنوز امام نیامده است … اما هنوز امام در دلها زنده است. در دلها تکثیر شده است. و اوست که در دلهای آزادی خواهان ِ دیندار، فریاد آزادی خواهی سر می دهد. دست دوستی دراز می کند. از دین رحمانی سخن می گوید. و از حق محرومان و از دادخواهی ستمدیدگان، از ارزشهای ناب و از آزادی … و هنوز امام موسی صدر زنده است.

صبر تا کی ؟ سکوت تا کجا ؟ ۳۲ سال گذشت … و امام موسی صدر ۸۲ ساله شد … و او می آید .

——–

منبع نقل خاطرات و نامه ها و بیانیه ها :
موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر
http://www.imamsadr.ir/
یاران ِ صدر
http://www.yaranesadr.ir
جنبش وبلاگی صبر ِ صدر
http://imamsadr.blogfa.com

http://www.imamsadr.ir/didgah/bahamrahan.php

موسای صدر؛ مکتب فراموش شده

فرید مدرسی - جرس /

امام موسی صدر چهره اش آشناست و نامش شهره شهر. در لبنان قدم به قدم تصویرش در خانه، مغازه و خیابان ها دیده می شود و در ایران خیابان ها و مدارس را به نامش لقب داده اند. اما او نیست و همچون خودش، مکتبش فراموش شده است. پس از ربودنش، دیگر راه و روشش یافت نمی شود و رهرویی نیست تا پای در جای پایش بگذارد.

او مکتبی را تاسیسی کرد که توانست از کوچه پس کوچه های قم بگذرد و آن را در خاورمیانه و دنیای معاصر به نمایش بگذارد و کسی توان رد و طرد آن را نیابد. او این مکتب را رسمیت داد و منزلگه تمامی صاحبان قدرت بر او گشوده شد؛ تا لااقل اگر به کلامش عمل نکنند، در ظاهر از پایبندی به آن بگویند. کلام و رفتارش آنچنان منطقی و اخلاقی بود که مخالفانش هم گریزی نداشتند تا آن را در عیان نفی کنند. چراکه مکتب صدر، مکتبی فراتر از خطکشی های مذهبی، سیاسی و جغرافیایی مرسوم بود.

سیدموسی صدر پایش را از جبهه بندی های روز فراتر گذاشته بود و با ادبیاتی سخن می گفت که مقبول دوست و دشمن بود. او وقتی شعائر تشیع را ترویج می کرد، از اصولی یاری می گرفت که مورد تایید نه تنها شیعیان بلکه دیگر فرق باشد؛ البته بدون نفی اصول دیگر. اگر با آرای دیگر عالمان مرزبندی داشت، سعی می کرد جبهه گیری اش را به گونه ای به نمایش بگذارد که مانعی برای اهدافش نشوند.

وقتی از سیاست حرف می زد، آنگونه نظر می داد که مخالفانش هم نمی توانستند بگویند این روش صحیح نیست. بلکه بر اساس ظن و گمان برچسب می زدند که این برچسب ها کارایی نداشت و مقبول افکار عمومی قرار نمی گرفت. البته در مواجهه با سیاستمداران و رهبران سیاسی – مذهبی نیز به دنبال همرنگی مطلق آنان با افکارش نبود و تلاش می کرد از هر کدام بر اساس موقعیتشان یاری بگیرد.

صدر مردم شناس بود و با آنان زندگی کرده بود. از این رو، دغدغه ها و ریزترین رفتارهایشان را می فهمید و نسخه ای می نوشت که قابلیت اجرایی شدن داشته باشد. او دغدغه های روزمره، ارزش های دینی و علایق سیاسی شیعیان لبنان را می شناخت. اگرچه خود فراتر از آنان فکر می کرد، اما بلند بلند آن را فریاد نمی زد. بلکه تا آنجایی سخن می گفت که آنان همراه باشند و اهدافش؛ لااقل به صورت حداقلی عملی شود. البته تمامی این رفتارها در چارچوب اخلاقی اش قرار داشت.

امام موسی صدر برای هر بخش از جامعه حسابی ویژه باز کرده بود و چشم بر هیچ طبقه یا جریانی نمی بست. همه را به کمک می گرفت و هیچ کس را فراموش نمی کرد. او مدیری همه جانبه نگر و رهبری فراجریانی بود. او افکارش را به نخبگان، سیاسیون و مردم تحمیل نمی کرد، بلکه آنچنان آن را عرضه می کرد که آنان پس از اندک زمانی آن را می پذیرفتند و خودشان تشنه آن می شدند.

اینگونه بود که در دو دهه حضور در لبنان، بدون حمایت های قدرتمندان آن روز لبنان، نه تنها خود جایگاه بزرگ یافت، بلکه شیعیان را نیز بر صدر نشاند. از این رو، آنان که در عرصه عمل نتوانستند او را مغلوب کنند و انزوا را به جامعه شیعی لبنان بکشانند، تنها راهکار را حذف فیزیکی یافتند و او را ربودند.

پس از او، دیگران روشی دیگر برگزیدند؛ چه آنهایی که او را دوست می داشتند و چه آنهایی که چشم دیدینش را نداشتند. هر دو جماعت باردیگر مرزها را مستحکم خط کشی کردند و دیوارهای اختلاف را بنا کردند و از هر فکری دژی مستحکم ساختند که گویا حق همین است و بس. مرزبندی های مذهبی همچون گذشته یرافراشته شد، جریان های سیاسی پرنگ شدند و مردم در دسته های کوچک مقابل یکدیگر جبهه گیری کردند. اینگونه بود که دیگر از مکتب موسای صدر خبری نشد.